1️⃣ «Το ΟΧΙ το είπε ο Μεταξάς»
Αυτή η άποψη στηρίζεται στο ιστορικό γεγονός ότι ο Μεταξάς, ως επικεφαλής της κυβέρνησης, πήρε την τελική απόφαση να απορρίψει το ιταλικό τελεσίγραφο. Τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, απάντησε στον Ιταλό πρέσβη Εμανουέλε Γκράτσι με τη φράση στα γαλλικά: «Alors, c’est la guerre!» — δηλαδή, «Λοιπόν, είναι πόλεμος!».¹
Δεν είπε κυριολεκτικά «όχι», αλλά μετέφερε την ίδια ουσία: την άρνηση της παράδοσης. Αυτή η φράση, απλή και κοφτή, συμπυκνώθηκε αμέσως στο θρυλικό «ΟΧΙ» από τον Τύπο και τον λαό.
Ο Μεταξάς, αν και δικτάτορας και φιλογερμανικής κατεύθυνσης, λειτούργησε ως ρεαλιστής στρατιωτικός. Είχε συνειδητοποιήσει ότι η υποταγή στον Μουσολίνι θα σήμαινε de facto κατοχή της χώρας. Γνώριζε ακόμη ότι η Γερμανία, στο πλαίσιο της βαλκανικής της πολιτικής, είχε υποσχεθεί στη Βουλγαρία έξοδο στο Αιγαίο και εδαφικά ανταλλάγματα στη Μακεδονία, γεγονός που καθιστούσε κάθε προσέγγιση ουδετερότητας επικίνδυνη για την ελληνική εδαφική ακεραιότητα.²
Έτσι, όχι από ιδεολογική αντιφασιστική στάση, αλλά από ψυχρό γεωπολιτικό υπολογισμό, επέλεξε την αντίσταση στο πλευρό των Συμμάχων.
Ωστόσο, η άποψη ότι «το ΟΧΙ το είπε μόνο ο Μεταξάς» παραβλέπει την κοινωνική διάσταση του γεγονότος. Η ιστορία δεν γράφεται μόνο με τις υπογραφές των ηγετών, αλλά και με τη βούληση των λαών που υφίστανται τις συνέπειες των αποφάσεών τους.
2️⃣ «Το ΟΧΙ το είπε ο λαός»
Στο άλλο άκρο του φάσματος, η άποψη θέλει το «ΟΧΙ» να είναι αποκλειστικά λαϊκό. Σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση, ο Μεταξάς αναγκάστηκε να πει «όχι» γιατί γνώριζε ότι ο λαός δεν θα δεχόταν την υποταγή.
Πράγματι, το ξημέρωμα εκείνης της μέρας, οι Έλληνες ξεχύθηκαν στους δρόμους φωνάζοντας «ΟΧΙ». Παρά τη δικτατορία, τη λογοκρισία και την αστυνομική καταστολή, ο λαός υιοθέτησε αυθόρμητα την απόφαση σαν δική του. Ακόμη και πολιτικοί κρατούμενοι, μεταξύ των οποίων και κομμουνιστές, δήλωσαν την επιθυμία τους να πολεμήσουν, αν και το αίτημά τους δεν έγινε δεκτό από το καθεστώς.³ Αυτό αποδεικνύει ότι το αντιφασιστικό φρόνημα υπήρξε ευρύτερο και βαθύτερο από τις επιλογές της κυβέρνησης.
Όμως, η άποψη ότι «το ΟΧΙ το είπε μόνο ο λαός» αγνοεί το θεσμικό γεγονός ότι, χωρίς την απόφαση της ηγεσίας, δεν θα υπήρχε επίσημη άρνηση στο τελεσίγραφο. Το κράτος διέθετε ήδη στρατιωτική οργάνωση, σύνορα και διοίκηση — μηχανισμούς που, όσο αυταρχικοί κι αν ήταν, αποτέλεσαν το απαραίτητο πλαίσιο για την άμυνα.
Η λαϊκή θέληση χωρίς κρατική οργάνωση δεν μπορεί να μετατραπεί σε μάχη, όπως ακριβώς και η κρατική απόφαση χωρίς λαϊκή συμμετοχή δεν μπορεί να οδηγήσει σε νίκη.
3️⃣ Η σύνθεση των δύο όψεων
Το «ΟΧΙ» ήταν απόφαση ενός ανθρώπου, αλλά ψυχή ενός λαού. Η δύναμή του δεν προήλθε από το γραφείο του Μεταξά, αλλά από τις πλαγιές της Πίνδου και τις καρδιές όσων πολέμησαν, πείνασαν και αντιστάθηκαν. Το καθεστώς έπεσε λίγους μήνες μετά, όμως το πνεύμα του «ΟΧΙ» συνέχισε να ζεί μέσα από την Εθνική Αντίσταση, την οποία οργάνωσαν οι ίδιοι άνθρωποι που η δικτατορία του Μεταξά είχε φυλακίσει.
Γι’ αυτό, το ερώτημα «ποιος είπε το ΟΧΙ» είναι στην πραγματικότητα παραπλανητικό. Η ιστορία δεν είναι διαγωνισμός ιδιοκτησίας, αλλά ισορροπία ανάμεσα στην εξουσία και τη συλλογική συνείδηση. Το «ΟΧΙ» ανήκει και στους δύο — στον Μεταξά, που το διατύπωσε θεσμικά, και στον λαό, που του έδωσε ψυχή, νόημα και διάρκεια.
4️⃣ Το «ΟΧΙ» σήμερα
Ογδόντα πέντε χρόνια μετά, το «ΟΧΙ» εξακολουθεί να λειτουργεί ως σημείο αναφοράς. Όχι πια απέναντι σε ξένους στρατούς, αλλά απέναντι σε μορφές εξάρτησης, κοινωνικής αδικίας και ηθικής υποταγής. Το να λέει κανείς «όχι» δεν σημαίνει άρνηση για την άρνηση, αλλά πράξη αυτογνωσίας: μια απόφαση να μην υποκύψει στο εύκολο, στο βολικό, στο άδικο.
Κι αν ο Μεταξάς είπε «Alors, c’est la guerre», ο λαός απάντησε με έργα: «Θα πολεμήσουμε όλοι». Αυτό είναι, τελικά, το διαχρονικό νόημα του ελληνικού, πατριωτικού και αντιφασιστικού ΟΧΙ.
_____________________
📚 Παραπομπές
1. Εμανουέλε Γκράτσι, Η αρχή του τέλους – Το ημερολόγιο του Ιταλού πρέσβη στην Αθήνα (Εκδόσεις Εστία, 1945). Ο ίδιος ο Γκράτσι καταγράφει τη φράση «Alors, c’est la guerre» ως την απάντηση του Μεταξά στις 3:00 τα ξημερώματα.
2. Mark Mazower, Inside Hitler’s Greece: The Experience of Occupation, 1941–44 (Yale University Press, 1993). Αναλύει τη βουλγαρική πολιτική του Ράιχ και τις υποσχέσεις για έξοδο στο Αιγαίο, οι οποίες καθιστούσαν τη βουλγαρική πίεση απειλή για την Ελλάδα.
3. Νίκος Ζαχαριάδης, Γράμμα από τις φυλακές της Ασφάλειας, 2 Νοεμβρίου 1940, δημοσιευμένο στον Τύπο και στα «Αρχεία του ΚΚΕ». Ο Ζαχαριάδης καλούσε «όλο τον ελληνικό λαό να πολεμήσει ενάντια στον φασισμό», ενώ καταγράφονται και αιτήματα απελευθέρωσης κομμουνιστών για να συμμετάσχουν στην υπεράσπιση της πατρίδας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου