Όταν οι θεσμοί σωπαίνουν – Μια πρόταση ανάγνωσης του «Γεντί Κουλέ» του Σπύρου Κουζινόπουλου

Μόλις ολοκλήρωσα την ανάγνωση του βιβλίου του Σπύρου Κουζινόπουλου «Γεντί Κουλέ – Η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης». Δεν πρόκειται απλώς για ένα ιστορικό έργο· είναι ένα βιβλίο που σε υποχρεώνει να κοιτάξεις κατάματα όχι μόνο την ωμή βία του αυταρχισμού, αλλά και την ακόμα πιο ύπουλη μορφή του: τη σιωπή των θεσμών.

Το Γεντί Κουλέ δεν ήταν απλώς φυλακή – ήταν κολαστήριο. Κατά την Κατοχή, τον Εμφύλιο, και κυρίως στα χρόνια της χούντας, υπήρξε τόπος εγκλεισμού, βασανιστηρίων και εξευτελισμού για μέλη αντιστασιακών οργανώσεων, φοιτητές, αγωνιστές της δημοκρατίας. Όμως αυτό που καθηλώνει περισσότερο δεν είναι μόνο οι περιγραφές των βασανιστηρίων. Είναι η διαχρονική ομερτά που σκέπαζε και εξακολουθεί να σκιάζει την ιστορία αυτού του τόπου κράτησης. Η συντονισμένη σιωπή δικαστικών, στρατιωτικών, πολιτικών· η ένοχη αδράνεια απέναντι σε όσα συνέβαιναν εκεί μέσα, συχνά μόλις λίγα μέτρα μακριά από τα γραφεία τους.

Το βιβλίο αυτό με οδήγησε σε απομυθοποιήσεις. Πρόσωπα που κάποτε εκτιμούσα, που είχα συνδέσει με την ιδέα της υπευθυνότητας και της θεσμικής σοβαρότητας, εμφανίζονται εδώ σιωπηλά ή συνένοχα. Όχι γιατί πρωτοστάτησαν στο κακό, αλλά γιατί το επέτρεψαν. Γιατί δεν το σταμάτησαν, ενώ μπορούσαν. Ίσως γιατί δεν τους συνέφερε. Ίσως γιατί δεν τόλμησαν.

Κι αυτό είναι που με έκανε να σκεφτώ βαθύτερα: Δεν είναι οι θεσμοί που εγγυώνται τη δημοκρατία, αλλά οι άνθρωποι που τους υπηρετούν. Άνθρωποι που τιμούν το καθήκον τους – και αυτοί δεν ανήκουν αποκλειστικά σε κάποιον ιδεολογικό ή θρησκευτικό χώρο. Ανήκουν στη δύσκολη, απαιτητική πλευρά της ιστορίας: εκεί που μετριέται το ήθος και το θάρρος. Όπως, αντίστοιχα, και εκείνοι της ομερτάς, εκείνοι που προστατεύουν το κατεστημένο του φόβου, δεν προέρχονται μόνο από τη μια ή την άλλη πλευρά. Το δίκτυο της συνενοχής απλώνεται παντού, όπως και το νήμα της αξιοπρέπειας.

Όμως δεν ήταν όλοι ίδιοι. Και αυτό οφείλουμε να το θυμόμαστε. Υπήρξαν δικαστικοί λειτουργοί, στρατιωτικοί, δημόσιοι υπάλληλοι και πολίτες που, από μέσα, από τη θεσμική τους θέση, τόλμησαν να μιλήσουν. Να αποκαλύψουν την αλήθεια για το Γεντί Κουλέ, να καταγγείλουν τις συνθήκες, να σταθούν απέναντι στη βαρβαρότητα. Αυτοί οι άνθρωποι, λίγοι αλλά γενναίοι, λοιδορήθηκαν, απειλήθηκαν, περιθωριοποιήθηκαν. Κι όμως, χάρη και σε αυτούς σώζεται η μνήμη και διασώζεται η αξιοπρέπεια της δημοκρατίας.

Ο Κουζινόπουλος, χωρίς ρητορικές κορώνες, με τεκμήρια, έγγραφα, μαρτυρίες και ευθύτητα, αναδεικνύει κάτι βαθύτερο: την ευθύνη του να μη σωπαίνεις. Και γι’ αυτό το λόγο, δεν προτείνω απλώς την ανάγνωση του βιβλίου — την προτείνω ως άσκηση συνείδησης. Όχι μόνο για όσους θέλουν να μάθουν ιστορία, αλλά κυρίως για όσους θέλουν να καταλάβουν πώς η ιστορία φτιάχνεται ή συγκαλύπτεται.

Αυτό το βιβλίο μου άφησε έναν σιωπηλό θυμό – όχι μόνο για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν, αλλά και για όσους τα σκέπασαν. Και ταυτόχρονα, μια υπόμνηση: ότι η Δημοκρατία δεν αυτοσυντηρείται. Θέλει φωνές, θέλει πρόσωπα που σπάνε τη σιωπή. Και γι’ αυτό, κάποια βιβλία δεν τα διαβάζεις για να μάθεις. Τα διαβάζεις για να θυμηθείς σε ποια πλευρά θέλεις να στέκεσαι.